Bağımlılık kişinin kötü kararlarında veya irade eksikliğinden kaynaklanmaz, çünkü bağımlılık ile beynin kimyasında değişiklikler meydana gelir. Kişinin sağlığını ve genel yaşam kalitesini önemli bir şekilde düşürebilir. Bu yüzden bağımlılık belirtileri gösteren kişinin yardım istemesi veya çevresinden yardım teklifi alması önem taşır.
Bağımlılık Türleri Nelerdir?
Bağımlılık çeşitleri 2 farklı grupta incelenir. Bunlar alkol, madde bağımlılıkları (alkol, madde kullanım bozuklukları) ve alkol, madde dışı bağımlılıklar (davranışsal bağımlılıklar) olarak adlandırılır. Madde bağımlılıkları reçeteli ilaçlar veya ilaç olmayan maddeler ile gerçekleşebilir. Kafein, esrar, alkol, nikotin, boya incelticiler, uyku hapları bunlara örnek olarak verilebilir. Bu maddeler her ne kadar birbirlerinden farklı olsalar da hepsi beynin ödül merkezini uyararak kişiye haz duygusunu verir.
Madde dışı bağımlılıklar beynin ödül merkezini uyaran bir hareket veya aktivite ile ortaya çıkabilir. Bağımlılık yapabilecek davranışlar arasında yemek yemek, kumar, alışveriş, hırsızlık, diyet, oyun oynamak vb. olabilir.
Bağımlılık Nasıl Oluşur?
Bağımlılığın oluşumu karmaşık bir beyin kimyasından geçer ve tek bir nedeni yoktur. İnsanlar doğaları gereği ödül aramak isterler ve bulduklarında motive olurlar. Genellikle ödüller sağlıklı durumlardır. Örneğin sevilen biriyle vakit geçirmek normalde vücutta mutluluk hormonu (dopamin) salgılar. Ancak bir de ödül merkezini etkileyen bazı zararlı maddeler ya da aktiviteler vardır. Kişi bir madde kullandığında beyninde büyük dopamin yükselmeleri görülür. Sonrasında vücut hayati davranışlar yerine (yemek yemek, çalışmak), dopamin seviyesini en çok yükselten maddeleri aramak ister. Artık kişi düşük dopamin seviyesi sağlayan sevdiklerinizle vakit geçirmek yerine madde arayışında olur. Maddeler kullanıldıkça beynin kimyasını değiştirir ve etkilere karşı duyarsızlaşma olur. Bu yüzden daha yüksek dopamin salgılatan madde arayışına geçilir. Bazı maddelerin yoksunluk belirtileri o kadar fazladır ki, bağımlı kişi kullanmaya devam edebilmek için yoksunluk belirtilerinin arkasına sığınmaya çalışır.
Bağımlılarda zamanla haz ve kesitten sorumlu ana alan olan limbik sistem ve davranışların kontrolünden sorumlu olan beyin yapısı bozulur. Bu nedenle bağımlılık kronik bir hastalıktır.
Bağımlılık Nedenleri Nelerdir?
Bağımlılık sebepleri genellikle genetik, psikolojik faktörler ve çevresel faktörler ile ilişkilendirilir.
- Genetik: Yapılan araştırmalara göre genetiğin, bağımlılığa karşı %40 ile %60 arasında ilişkili olduğu bulunmuştur. Kişinin madde bağımlısı olan 1. dereceden akrabası (anne, baba, kardeş) varsa, onun da bağımlılık geliştirme olasılığı daha yüksektir.(6)
- Psikolojik faktörler: Bağımlılık ile psikolojik hastalıklar arasında bir bağlantı vardır. Psikolojik hastalıklara sahip olan kişilerin neredeyse yarısı aynı zamanda bir madde bağımlılığına sahiptir. Bir madde bağımlısının da psikolojik bir hastalık geliştirmesi mümkündür.
- Çevresel faktörler: Çevre bağımlılık açısından çok önemlidir. Çünkü çocukluktan beri içinde olunan çevre, iyi bir örnek değilse ve maddeye ulaşım kolaysa kişinin bağımlı olmasının ihtimali artar.
Bağımlılık Belirtileri Nelerdir?
Bağımlılığın belirtileri maddeye/ aktiviteye ve kişiden kişiye göre değişiklik gösterir, ancak genel olarak her bağımlıda görülebilecek belirtiler şunlardan oluşabilir:
- Kendini durduramama: Bir insan yaptığı olumsuz davranışı veya kullandığı maddeyi bırakmak istese de onu tekrar ve tekrar kullanabilir. Defalarca bırakmayı denemesine rağmen her seferinde başarısız olabilir. Aynı zamanda yakın çevresine de bıraktığına dair yalanlar söyleyebilir.
- Bağımlılığa yoğun odaklanma: Bağımlı olanlar madde ya da davranış ile sürekli olarak meşguldürler. Maddeyi kullanmadıkları her an onu arzularlar, elde etmek için nasıl yollar denemeleri gerektiğini düşünürler.
- Kendini kontrol etmede eksiklik: Bağımlı olmadan önce kişi kullandığı maddeyi isterse kullanacağını istemezse kullanmayacağını düşünür, ancak ilerleyen aşamalarda bu böyle olmaz ve kendini madde sanki onu kullanıyormuş gibi hissetmeye başlar. Çoğunlukla çaresiz, suçlu, depresif ya da bunalmış hissedilebilir.
- Tolerans artışı: Zaman içerisinde haz duyulan maddenin yerini daha güçlü maddeler alabilir. Çünkü duyarsızlaşma gerçekleşir ve salgılanan dopamin yetersiz kalır.
- Sağlık ve günlük yaşam sorunları: Bağımlılık hayatı her yönden etkileyebilen bir durumdur. Bu yüzden kişi hangi ortamda olursa olsun, oradaki sorumluluklarını yerine getirmede zorlanabilir. Sorumluluklarını yerine getiremediklerinin farkında olsalar da kendilerini durduramazlar.
- Yoksunluk: Bağımlı olunan madde bırakılmaya çalışıldığında fiziksel veya duygusal olarak yoksunluk belirtileri görülmeye başlar. Yoksunluk belirtileri arasında terleme, titreme, kusma, endişeli ve sinirli olma yer alabilir.
